Rodzina Mantidae

Poniższy opis opracowaliśmy na podstawie naszych doświadczeń hodowlanych z gatunkami takimi jak: Hierodula membranacea, H. patelifera, H. unimaculata, Tenodera aridifolia - pochodzące z Azji, Sphodromantis centralis, S. lineola, S. gastrica, S. balachowski, S. viridis, Polyspilota aeruginosa, Parasphendale agrionina, P. affinis, Plistospilota guineensiswywodzące się z Afryki oraz Stagmomantis carolina z Ameryki Północnej - wykaz ten, z powodzeniem można by rozszerzyć o dalsze kilkadziesiąt spokrewnionych z wyżej wymienionymi gatunków, których nie hodowaliśmy. Ich biologia i ekologia są bardzo zbliżone, wszystkie są podobnej wielkości (7-13 cm długości ciała) i reprezentują "typową" dla modliszek budowę ciała. W warunkach chowu terraryjnego wymagają tych samych niemal warunków i zabiegów pielęgnacyjnych.

Samica Sphodromantis gastrica Foto: Igor Siwanowicz

 

Terrarium
Młode trzymamy w dużych, zbiorczych pojemnikach z patyczkami lub wiórkami drzewnymi. Pojedyncze młode, świeżo po wyjściu z kokonu mozemy trzymać w pojemniczkach po kliszach fotograficznych - wystarczy przy pomocy szpilki zrobić kilka otworków wentylacyjnych w wieczku i włożyć do środka patyczek lub wykałaczkę. Taki pojemnik wystarcza z powodzeniem do 3 wylinki. Co kilka dni można zrosić go delikatnie wodą przy pomocy spryskiwacza (ale tak żeby nie było dużych kropel wody w środku - modliszka może się do nich przylepić odwłokiem i udusić). Po 2-3 wylince należy przełożyć modliszkę do większego pojemnika (np. 5x5x10 cm), a po 5-6 wylince do docelowego terrarium. Jako terrarium dla większości gatunków wystarcza pojemnik o wielkości 20x20x30 cm (dług,szer.,wys.). Podłoże może stanowić mieszanina torfu lub włókna kokosowego z piaskiem, lub sam piasek. W terrarium możemy zasadzić roślinkę, no i koniecznie musimy wstawić do niego gałązkę lub kawałek kory. 
Pokrywę dobrze jest zrobić z gazy lub siatki metalowej o drobnych oczkach, z jednej strony zapewni to dobrą wentylację, z drugiej zaś pozwoli owadowi swobodnie poruszać się po suficie.

Jeśli chodzi o wilgotność, to niewskazane jest utrzymywanie jej na zbyt wysokim poziomie, jeżeli zaparowują ścianki terrarium, to znaczy, że przesadziliśmy...
Oczywiście higrometry i tego typu urządzenia to absurd, są absolutnie niepotrzebne - pamiętajmy, że wilgotność powietrza w naszym klimacie raczej nie spada poniżej 40% - a to modliszkom (przynajmniej tym, o których piszemy) wystarcza. Woda w terrarium bardziej potrzebna jest roślinkom niż modliszce, co nie znaczy że gdy spryskamy pojemnik wodą owad nie będzie spijał kropli z liści lub z szyb. Generalnie modliszkom wystarcza woda zawarta w pokarmie, a zwiększenie wilgotności wskazane jest tylko przed wylinkami. 
Warto o tym pamiętać, gdyż zbyt wysoka wilgotność przyczynić może się do padania naszych pupili - łatwiej rozwijają się wtedy wszystkie grzybice.

Ciekawostką jest fakt, że u niektórych gatunków np. z rodzajów Hierodula i Stagmomantis kolor zależny jest od poziomu wilgotności, im bardziej sucho tym więcej osobników przybiera barwę brązową lub czerwonawą.

Temperatura powinna wynosić około 25-30°C w dzień, w nocy może spadać do 20°C, lub nawet mniej. Dobrze gdy temperatura w poszczególnych częściach terrarium różni się nieco - owad może sam "decydować" jaka temperatura mu odpowiada. Jeśli chodzi o światło to cykl 12/12 wydaje się być najbardziej zbliżony do warunków naturalnych, ale nie ma co przeceniać jego znaczenia - warto natomiast doświetlać owady od czasu do czasu UV (taką żarówką jak dla gadów).

Pokarm
Młode najlepiej karmić muszkami Drosophila lub świeżym wylęgiem świerszczy. Po 2-3 wylince można przerzucić się na muchy, większe świerszcze, karaczany. Dorosłe radzą sobie znakomicie z dorosłymi świerszczami, szarańczą. Cennym i bogatym w składniki odżywcze pokarmem są też mole woskowe. Z doświadczenia raczej odradzamy owady odławiane w naturze - niestety większość z nich jest pełna pasożytów (które chociaż nie muszą - mogą zaszkodzić modliszkom). Jak w przypadku innych modliszek zalecane jest podawanie, jak najbardziej urozmaiconego pokarmu, z przewagą owadów latających.

Wzrost i długość życia
Młode wychodząc z kokonu przechodzą wylinkę, po niej określamy je jako stadium larwalne L1. Kolejną wylinkę przechodzą po około 10-12 dniach, a następne w odstępach kilkunastodniowych. W przechodzeniu kolejnych wylinek zauważyć można wyraźną regularność i z reguły osobniki opóźnione o kilka dni w stosunku do reszty szybko padają.

U opisywnych tutaj gatunków samce przechodzą o jedną wylinkę mniej niż samice, a ponieważ jako imago żyją sporo krócej od samic istnieje poważne ryzyko, że zdążą paść zanim samica osiągnie dojrzałość płciową. Aby tego uniknąć warto jest na etapie L6-L7 przenieść je w nieco chłodniejsze (powiedzmy o 3-5°C) miejsce i mniej karmić, pozwoli to na opóźnienie ich rozwoju i da samicom czas na przejście o jedną wylinkę więcej. Powstaje tutaj pytanie jak rozpoznać u modliszek płeć. Wbrew pozorom nie jest to trudne u larw, a u dorosłych nie nastręcza już żadnego problemu.

- samce dłuższe i cieńsze czułki
- odwłok samic jest pękaty, ma wrzecionowaty kształt, podczas gdy u samców jest bardziej smukły

Jako imago, samce są z reguły smuklejsze i nieco mniejsze i drobniejsze od samic, a ich skrzydła są proporcjonalnie dłuższe. O ile samice ograniczają się do odstraszania agresorów trzepocąc skrzydałami, o tyle samce potrafią z nich zrobić niezły użytek. U wszystkich opisywanych gatunków znakomicie latają nawet na odległość kilkudzisięciu metrów, kierując się z reguły ku źródłom światła. W tropikach często znaleźć można w nocy zapalone latarnie dosłownie oblepione owadami - wśród których jest również wiele samców modliszek.. Warto pamiętać więc o zamykaniu okien gdy przenosimy owady poza terrarium, modliszkom wystarczy ułamek sekundy by zerwać się do lotu.

Licząc wylinkę, którą owady przechodzą wykluwając się z kokonu samce Hierodula przechodzą 9 a samice 10 wylinek i stadium imaginalne osiągają po około 12-15 tygodniach.

Ważne jest zapewnienie dobrych warunków przed wylinką imaginalną, jej bliski termin jest bardzo łatwo przewidzieć na podstawie zawiązków skrzydeł - gdy staną się one mięsiste (o grubości 1,5 -2mm) i wyraźnie odstają od tułowia, możemy się spodziewać, że modliszka "na dniach" przejdzie wylinkę.

Prowadząc regularne obserwacje łatwo można "wyczuć" moment kiedy modliszka będzie przechodzić wylinkę, owad traci zainteresowanie pokarmem, wspina się na rośliny lub gałązki i ustawia z wyprostowanym odwłokiem głową w dół. Przed wylinka można nieco zwiększyć wilgotność w terrarium i dobrze jest też usunąć pokarm, np. świerszcze, które mogłyby zaatakować bezbronną modliszkę w trakcie wylinki.

Dorosłe samce żyją z reguły nie dłużej niż 2-3 miesiące, podczas gdy samice potrafią pociągnąć nawet rok !

Dojrzałość płciowa i rozmnażanie
Większość modliszek z opisywanych rodzajów osiąga dojrzałość płciową w ciągu 2-3 tygodni po wylince imaginalnej, (po niej osobniki obydwu płci rozwijają skrzydła). Najłatwiej jest określić moment kiedy owady są gotowe do kopulacji, obserwując zachowanie

Zbliżenie narządów płciowych kopulujących S. gastrica

 

samca. Jeśli terraria stoją blisko siebie samiec wyczuje wydzielane przez samicę feromony. Zacznie zachowywać się nerwowo, podfruwać, bezładnie wspinać w terrarium, jednocześnie bardzo intensywnie ruszając czułkami i wyginając odwłok. 
Wtedy można nakarmić porządnie samicę, podać jej jakiś grubszy kąsek, np. szarańczę bądź dorosłego świerszcza i wyjąć z terrarium (przenosząc na jakąś roślinkę, lub patyk). Następnie można umieścić za samicą samca i zacząć delikatnie dmuchać. Powiew powietrza sprawi, że samiec ośmieli się, a samica może na chwilę stracić czujność. I to z reguły daje samcowi wystarczająco dużo czasu by wskoczyć na partnerkę i złapać ją w kleszcze odnóży chwytnych. Wtedy możemy zostawić owady same sobie. Samiec nie wypuści łatwo cennej zdobyczy... Po wejściu na samicę charakterystycznie się na niej rozpłaszczy, pochyli głowę i zacznie ruszać czułkami, jednocześnie szukając końcem wygiętego odwłoka otworu płciowego samicy. W trakcie trwającej od kilkudziesięciu minut do kilkunastu godzin kopulacji samiec przekazuje samicy speramtofor (przezroczysta żelowata kuleczka o średnicy około 3 mm). W spermatoforze zawarta jest wystarczająca ilość nasienia, by zapłodnić wszystkie jajka wyprodukowane przez całe życie samicy, tak więc nie jest konieczne powtórne dopuszczanie samca. Z reguły po kopulacji samcowi udaje się uciec, ale zdarza się że staje się on dodatkowym źródłem białka i energii dla samicy.

Samica S. gastrica kończy składac kokon foto: Marcin Borkowski

 

Obficie karmiona samica po kilku-kilkunastu dniach po kopulacji składa pierwszy z 3-9 kokonów.
Kokony zawierają przeciętnie od 70 do 300 jajek otoczonych piankowatą substancją, zabezpieczającą je przed skokami wilgotności i temperatury.
Niezapłodniona samica również składa kokony - niestety tylko nieliczne gatunki są zdolne do partenogenezy, w przypadku opisywanych tutaj modliszek z niezapłodnionych kokonów nic się nie wykluwa.

Inkubacja kokonu i wylęg młodych.
Kokony inkubujemy w takich warunkach, jakie panują w terrarium z owadami. Kokon można przenieść (razem z tym, na czym został złożony, albo delikatnie obciąć go żyletką) do osobnego pojemnika i umieścić około 10-15 cm nad podłożem, tak aby parę centymetrów pod nim znajdowała się gałązka lub liść. Należy go delikatnie spryskiwać je raz na kilka dni, a przed spodziewanym wykluciem można sporo zwiększyć wilgotność (w warunkach naturalnych kokony często wykluwają się wraz z nastaniem pory deszczowej). Po około 5-7 tygodniach wykluwają się młode - u wszystkich opisanych tutaj gatunków młode wykluwają się w jednym rzucie, na przestrzeni kilkunastu godzin.

Młode H membranacea opuszczają kokon foto: Michał Królewicz

 

Po wylęgu młode dobrze jest w miarę szybko odseparować. Modliszki zaczynają żerować po 1-2 dniach po wykluciu i już wtedy może dojść do aktów kanibalizmu (w zbiorczych terrariach trzymać można jedynie młode nielicznych gatunków, takich jak np., Gongylus gongylodes, Hestiasula spp).

Niestety większość gatunków rozmnażanych jest w hodowlach już od ładnych paru pokoleń. Chów wsobny owocuje spadkiem płodności owadów oraz ich mniejszą żywotnością. Zdarza się, że cały wylęg pada w ciągu kilku dni po wyjściu z kokonu, lub że młode masowo padają w trakcie kolejnych wylinek - niestety nie ma na to rady, ale naprawdę warto spróbować pokusić się o znalezienie "świeżej krwi".

Opisy rodzajów

Sphodromantis i Hierodula to dwa dosyć blisko spokrewnione rodzaje modliszek, ich rozróżnienie nastręcza nawet doświadczonym taksonomiom sporo kłopotów. Czasami różnice dostrzegalne są tylko przy użyciu mikroskopu...

Sphodromantis

Rodzaj Sphodromantis zasiedlający całą Afrykę i Bliski Wschód obejmuje około 40 gatunków modliszek . Wszystkie gatunki są zbliżonej wielkości - osiągają do 8-9 cm długości. Ubarwienie zależy od wilgotności środowiska i może waha się od żółtego, przez czerwone i brązowe aż do intensywnej zieleni. Poszczególne gatunki niewiele się od siebie różnią (głównie kształtem i wielkością pronotum oraz liczbą układem białych żółtawych plamek na odnóżach chwytnych). Modliszki z tego rodzaju są umiarkowanie agresywne. Samice składają do 6-7 kokonów z których wylęga się przeciętnie od 150 do 200 nimf. Sphodromantis balachowskyi (La Greca 1967) występuje w Gabonie i Republice Środkowoafrykańskiej; Sphodromantis centralis (Rehn 1914) występuje w Tanzani, Rwandzie, Burundi, Ugandzie i Kenii; Sphodromantis gastrica (Stal 1858) gatunek ten spotkać można w Afryce Wschodniej; Sphodromantis viridis(Forskal 1775) występuje w Afryce Północnej, Wschodniej i na Bliskim Wschodzie; Sphodromantis lineola(Burmeister 1838) występuje w Afryce na południe od Sahary

Hierodula

Modliszki z obejmującego 104 gatunki rodzaju Hierodula pochodzą z Azji, większość spośród nich to endemity, o bardzo małym zasięgu terytorialnym, najczęściej spotykane w hodowlach są gatunki kosmopolityczne, takie jak:
Hierodula membranacea - występuje w Azji Południowo-wschodniej oraz na subkontynencie indyjskim. Dojrzałe osobniki są na ogół intensywnie zielone. Samice mierzą do 10 cm , samce tej samej długości, o zdecydowanie drobniejszej posturze. Gatunek agresywny i żarłoczny, odnotowano przypadki chwytania drobnych kręgowców przez dorosłe owady.

Para Hierodula membranacea przed kopulacją

 

Hierodula membranacea - dorosła samica

 

Wykazują dość silny kanibalizm, co jest pewnym utrudnieniem w hodowli - mimo to jednak można z powodzeniem mnożyć je w niewoli; samica składa do 6 kokonów, z których największe mogą zawierać nawet ponad 300 jaj.
Hierodula patelifera (Serville 1839) - występuje od Nowej Gwinei, aż po Japonię. Mniejsza od H. membranacea - mierzy z reguły około 7-8 cm. Dorosłe osobniki ubarwione brązowo zcharakterystycznym, marmurkowatym wzorem. Stosunkowo mało agresywna. Samica składa do 6 kokonów zawierających do 200 jaj.
Hierodula unimaculata (Olivier 1792)- występuje w Południowej i Wschodniej Azji. Zblizona wielkością do H. patellifera. Dorosłe osobniki bladozielone, lub turkusowe z charakterystycznymi 4 żółtymi kolcami na udach odnóży chwytnych. Również mało agresywna ale bardziej ruchliwa.

Inne:

Stagmomantis

Rodzaj ten obejmuje 20 gatunków zamieszkujących obie Ameryki. 

Stagmomantis carolina (Johansson 1763) - gatunek ten pochodzi z Ameryki Północnej, ale obecnie rozprzestrzenił się tak, że jego zasięg dochodzi aż do Wenezueli. Jest to jedyny chyba przedstawiciel tego rodzaju spotykany w hodowlach.
Samice mierzą około 7-8 cm długości i mają częściowo zredukowane skrzydła sięgające 2/3 odwłoka, samce są nieco mniejsze - ich skrzydła wystają nieco poza obrys odwłoka. Dorosłe osobniki wykazują dość duże zróżnicowanie kolorystyczne - od jasnożółtych, przez czerwonawe, brązowe, zielone, aż do niemal całkowicie czarnych. Gatunek ten jest prosty w hodowli i nietrudno go rozmnożyć . Samice składają do 4-6 kokonów zawierających do 200 jaj. Po około 6 tygodniach inkubacji legną się młode.

Parasphendale Rodzaj ten obejmuje 9 gatunków zamieszkujących Afrykę na południe od Sahary. W hodowlach spotykane są przede wszystkim dwa gatunki:

Parasphendale agrionina (Gerstaecker 1869) występuje w Afryce Wschodniej (Kenia, Etiopia, Tanzania)

 

Parasphendale agrionina larwa  Foto: Igor Siwanowicz

 

Parasphendale affinis (Giglio-Tos 1915) występuje w Somalii. Gatunki bardzo podobne różniące się nieco wielkościąP.agrionina dorasta do 8-9 cm wielkości i jest o 1,5-2 cm większa od P.affinis. U obydwu gatunków samce dużo mniejsze od samic Modliszki ubarwione brązowo - beżowo. U samic zredukowane skrzydła sięgające połowy odwłoka. Młode po wykluciu z kokonu czarne wykazują silną mimikrę do mrówek . Dosyć łagodne. Samica składa do 4-5 kokonów których lęgnie się nawet do 350 młodych.

Polyspilota

Rodzaj obejmuje 10 gatunków zamieszkujących Afrykę Równikową oraz Seszele, Komory i Madagaskar. W hodowlach spotykany jest praktycznie wyłącznie jeden gatunek P. aeruginosa o największym zasięgu występowania. pozostałe są endemitami.

Polyspilota aeruginosa (Goeze 1778) występuje w Afryce na południe od Sahary i na Madagaskarze. Samice mierzą około 7-8 cm długości, samce są podobnej wielkości. Samce znakomicie latają. Ubarwienie szaro-brązowe z charakterystycznymi błękitnymi plamami na udach i pomarańczowymi na goleniach odnóży chwytnych, u samców wzdłuż brzegu skrzydeł I pary zielony pasek. Modliszki bardzo agresywne, z dużą skłonnością do kanibalizmu. Rosną bardzo szybko. Samica może złożyć nawet do 9 kokonów zawierających do 150 jaj każdy.

Plistospilota

Larwa Plistospilota guineensis Foto: Igor Siwanowicz

 

Rodzaj obejmuje 10 gatunków zamieszkujących Afrykę i Subkontynent Indyjski. Obecnie w hodowlach spotykany jest jeden gatunek:

Plistospilota guineensis (Roy, 1965) - pochodzi z lasów deszczowych Gwinei. Jest to jedna z największych i najmasywniejszych modliszek. Owady te są bardzo agresywne. Dorosłe samice mierzą do 13-14 cm długości i ważą niekiedy nawet około 12 gramów ! Dymorfizm płciowy jest bardzo słabo zaznaczony. Samce są nieco smuklejsze i delikatniej zbudowane od samic. Samice składają do 6 olbrzymich, mierzących nawet 7 cm średnicy, zielonkawych kokonów, z których po około 6-7 tygodniach inkubacji wykluwa się 200-300 młodych. Larwy po wykluciu są na tyle duże, że bez problemu radzą sobie z muchami. Młode wykazują silne skłonności do kanibalizmu. Modliszki te wymagają dość dużej wilgotności i dobrej wentylacji - terrarium dla osobników dorosłych powinno mieć przynajmniej 30 cm wysokości.